पँगगॉंग त्सो – लडाख

उतुंग अमुची उत्तर सीमा

पँगगॉंग त्सो हे लडाखमधलं आणखी एके आच्छर्य. 'त्सो' म्हणजे तलाव. आणि त्से म्हणजे गाव. भारत चिन सिमेवर असलेलं हे तलाव पहायला जायचं म्हणजे IPL (Inner Line Permit) काढावं लागतं. लडाख मधून कुठेही सिमावर्ती भागात जायचं म्हणजे IPL काढणं जरूरीचं आहेच. आदल्याच दिवशी सगळी तयारी करून ठेवली होती. पहाटे पाच वाजता गाड्या निघतील असं जेव्हा सांगण्यात आलं तेव्हा मंडळी नाराज झाली. एवढ्या पहाटे निघायला कुणीच तयार नव्हतं. अशा दुर्गम भागात आपण जेव्हा जातो ना तेव्हा थोडी अडचण  झाली तरी तक्रार असू नये. अशा साहसी सहलीत किंवा मोहीमेत काही अचानक झालेले बदल. निसर्गाची प्रतिकुलता या गोष्टी कुणाच्याच हातात नसतात. पहाटे पाच वाजता आम्ही निघालो आणि कारू या गावाजवळ आम्हाला आम्हाला पहिलं आर्मी पोस्ट लागलं. त्या ठिकाणी IPL तपासली गेली. जाणार्‍या सर्व व्यक्तींची नावं, वाहन क्रमांक याची नोंद केल्यावर आमचा पुढचा प्रवास सुरू झाला.

 

तीन महिने होणारी शेती

कारु, शक्ती अशा गावांमधून प्रवास करत आपल्याला पुढे जावं लागतं. एकाबाजूला दरी मध्ये हिरवीगार शेती आणि दुसर्‍या बाजूला नागमोडी वळणं घेत जाणारा रस्ता. आमची जीप एका वळणापाशी आली तशी तीची गती आपसूकच मंद झाली. पुढे जाण्या ऎवजी ड्रायव्हर ने ती थांबवली.  वरच्या बाजूला एक स्नो लेपर्ड रस्ता ओलांडायच्या पोज मध्ये उभा होता. कॅमेरे सावरून फोटो काढणार तोपर्यत तो डिस्टर्ब झाला आणि मागे वळला. 

 

झटकन खाली उतरून मागे जाताना मी त्याचा एक पाठमोरा फोटो घेतला. लडाखमध्ये जंगलं नसली तरी असे प्राणी आहेत. पुढे तर मरमॅट हा दुर्मिळ प्राणी दिसला. जमिनीच्या पृष्ठभागावर जेव्हा बर्फ असतं तेव्हा जमिनीला गुहेसारखा खड्डा पाडून हा प्राणी सहा-सात महीने आतमध्ये पडून राहतो आणि बर्फ वितळल्यावर पुन्हा वर येतो. त्या सहा-सात महीन्यात अंगात साठवलेल्या चरबीवर त्याचा निर्वाह होतो. लहानपणी भुगोलाच्या पुस्तकात वाचलेल्या या गोष्टी प्रत्यक्ष पाहताना खुपच मजा वाटत होती. त्या प्राण्याचे फोटो काढणं म्हणजे एक कसतर असतो. तसं सगळ्याच वन्यप्राण्याचे फोटो काढताना काही पथ्य पाळावीच लागतात. ती पाळली तरच आपल्याला चंगली फोटो मिळतात. ते प्राणी कोवळ्या उन्हात   

मरमॅट

बाहेर येतात. त्यांची चाहूल लागल्यावर आम्ही आमची जीप बंद करून शांतपणे थांबलो. जीपच्या  आवाजाने हा लाजरा-बुजरा  सशासारखा आणि सशाच्याच काळजाचा प्राणी झटकन बिळात दिसेनासा झाला. थोडी वाट पाहिल्यावर पुन्हा बिळाच्या बाहेर आला. चाहूल घेतली आणि उन्हात खाणं शोधायला लागला. आवाज नकरता दबकत दबकत पुढे जावून त्याचा फोटो घेता आला. असे काही दुर्मिळ फोटो मिळाले की खुप समाधान होतं. जसे हे मरमॅट दिसले तसे याक सुद्धा दिसले. एक लडाखी म्हातारी बाई त्यांचं दुध काढतानाही पाहता आली. त्या याकच्या कानात हिरवे बिल्ले टोचलेले होते. हे काय म्हणून विचारलं तेव्हा समजलं की काही वेळा आपल्या देशातले याक सीमा ओलांडून पलिकडे चीनच्या हद्दीत जातात किंवा चीन मधले लाल बिल्ला असलेले याक आपल्या हद्दीत येतात अशा वेळी त्या बिल्ल्यांवरून ते लगेच ओळखता येतात आणि बहुतांश वेळा ते पुन्हा त्या त्या देशाच्या हद्दीत आपल्या सैनिकाद्वारे पोहोचवले जातात.

पण हे मरमॅट, याक आम्हाला छांगला हा जगातला दोन नंबरचा पास ओलांडल्यावर दिसले. छांगला पास जसा जवळ यायला लागला तसा पुन्हा दोन्ही बाजूला बर्फ सुरू झाला. काही ठिकाणी रस्त्यावरही बर्फ होतं. भारत-चीन सीमेवरील या ठिकाणी जाताना नयनरम्य अशा प्रदेशातून आपली भ्रमंती होते.  वाटेतलं बर्फ आता रोजचं झालं होतं. पण पासवर पोहोचल्यावर सैनिकांचं भेटणं आणि चहापान याने उबदार वाटायचं. वाटसरुच्या जीविताची काळजी आणि काही वैद्यकीय मदत लागली तर ती पुरवण्यासाठी हे सैनिक सदैव तयार असतात. त्याना पाहून त्यांच्या बाबतचा आदर आधिकच दुणावला. तिथे असलेल्या चांगला बाबाच्या छोट्याशा मंदीरात जावून आम्ही दर्शन घेतलं. जवानांबरोबर फोटो काढले. सगळ्याच पासवर अशी मंदीरं असतात. एवढ्या उंचीवर सामान्य व्यवहार करायलासुद्धा खुप कष्ट पडतात. दोन दोन वर्षं तिथे राहून सिमेचं रक्षण करणं म्हणजे खरच तपस्याच असते. कितीही घाई असली तरी थोडावेळ थांबून त्या जवानांशी गप्पा केल्यावर त्याना अंत्यानंद होतो. मराठी बोलणारा एखादा जवान असला तर तो लगेच पुढे येतो. आपली चौकशी करतो, आलिंगन देतो. त्याच्या डोळ्यात आनंदाश्रू ओघळतात आपले डोळेही पाणावतात. हिवाळ्यात तर त्यांचे हाल कुत्रा खात नाही.

पँगगॉंगचं पहिलं दर्शन

आता पासेसना सरावलेले आम्ही कारु, शक्ती अशी गावं पार करुन टांगसे या गावी पोहोचलो तेव्हा उंचावरून सखल भागात आल्यावर जरा बरं वाटलं. जास्त वेळ न थांबता पुढे निघालो. ब्रो (Border Road Organization) ने एअवढे चागले रस्ते बनवेले आहेत की त्यांचे आभार मानावे तेवढे थोडेच. गुळगुळीत रस्त्यावरून वेगाने आमचा प्रवास सुरू होता. गाडी वेडीवाकडी वळणं पार करत एका ठिकाणाहून पुढे चार किलोमीटवर असलेलं पँगगॉंग लेक दिसायला लागलं आणि सगळा थकवा क्षणात निघून गेला. वर्णनातीत असे सौंदर्य. 

पँगगॉंग लेक

जिथपर्यंत आपली नजर जाईल तितक्या दूर-दूर पर्यंत केवळ निळेशार पाणी. त्या पाण्याला सिमा घालायची हिम्मत फक्त त्या उत्तुंग पर्वतरांगांमध्ये. वर निळं निळं आकाश आणि मध्येच एखादा पांढराशुभ्र ढग आणि त्या आकाशाचे पाण्यात दिसणारे प्रतिबिंब. ज्याना शक्य असेल त्यानी एकदा तरी हे सौंदर्य पहावंच. पँगगॉंग लेकचे फोटो पाहून कित्येक जण हे ठिकाण परदेशातलच असणार म्हणतात. पँगगॉंग लेक. १४५ कि.मी. लांबीचं हे तळं (?) खार्‍या पाण्याचं आहे.   पेंगॉँग-त्सो हा भारत चीन सीमेवर आहे. ६० टक्के चीनमध्ये तर ४० टक्के भारतात आहे. पँगगॉंगच्या काचेसारख्या स्वछ पाण्यात पाय देण्याची हिंमत होत नव्हती, एवढं ते थंड होतं. आत जाऊन लगेचच बाहेर आलो. पण सभोवताली जे सौंदर्य होतं त्याला तोड नाही. एवढ्या शांत धीरगंभीर वातावरणात आपण निसर्गाशी एकरुप होऊन जातो. निसर्गाशी तादात्म्य पावण्याचे असे क्षण आपल्या आयुष्यात फार कमीच येतात. नाही का ?  सभोववार बर्फाच्छादीत शिखरं आणि मध्ये हे तलाव.  सगळं वातावरणच भारून टाकणारं. एक वेगळीच शांती मनाला लाभते. निसर्गाच्या एवढासमीप मी कधीच नव्हतो. मन शांत झालं. बहुतेक सहलसाथी उत्स्फुर्त प्रतिक्रीया देत होते. एकमेकाना मिठ्या मारत होते. सगळेच भारावून गेले होते. इथे कितीही वेळ थांबलं तरी ते कमीच असतं.

     

परतीच्या प्रवासाला लागलो. मिनिटा-मिनिटाला रंग बदलणाऱ्या उंच डोंगरसरी आणि समोर दिसणारे निरभ्र मोकळे आकाश. क्षणाक्षणाला वाटायचे की येथेच थांबावे. थोडावेळ येथील निसर्गाचा आस्वाद घ्यावा. छांग-ला नंतरच्या संपूर्ण भागाला 'चुशूल घाटी' म्हणतात. येथे असणाऱ्या रेजिमेंटला 'चुशूल वॉर्रीअर्स' असे म्हणतात. चांग-लापासून चीन सीमेपर्यंतची सर्व जबाबदारी चुशूल वॉर्रीअर्स कडे आहे. परतीच्या प्रवासात लेहला परतताना आमच्या हाती बराच वेळ होता. ज्यावेळी मी ह्या ठिकाणावरुन पास झालो तेंव्हा 'मेजर शैतानसिंह' (PVC) फायरिंग रेंज दिसली. आणि माझ्या मनात लोकसत्ता मध्ये वाचलेली एक बातमी आठवली. सैतानसिंह.. आपला आणि त्यांचा! ) जी जागा मला आयुष्यात एकदा तरी बघायची होती आज त्या ठिकाणी मी आलो होतो.