छत्तीसगढ : भाग ६ - गढ-धनोरा

गढ धानोरा हे गाव छत्तीसगढच्या कोंडागाव जिल्ह्यात आहे. गावाच्या प्राचीनतेचे पहिले वर्णन १९०९ मध्ये प्रकाशित झालेल्या ब्रिटिश काळातील गॅझेटियरमध्ये आढळते. बस्तर राज्याचे तत्कालीन दिवाण राय बहादूर पांडा बैजनाथ यांनी व्यापक अभ्यास केला आणि त्याच्या पुरातत्वीय अवशेष आणि शिलालेखांसाठी साहित्य गोळा केले. गॅझेटियरमध्ये असे नमूद केले आहे की शहरात सुमारे वीस टाक्या आणि पंचवीस ढिगाऱ्यांचे अवशेष होते. कदाचित त्यांच्या खाली मंदिरे झाकली होती. एका ढिगाऱ्याचे उत्खनन करण्यात आले ज्यातून एक विशाल ६ फूट उंच शिवलिंग सापडले. उध्वस्त किल्ला असलेल्या जवळच्या टेकडीवर आणि आजूबाजूला असंख्य प्रतिमा विखुरलेल्या होत्या. त्याच वर्षी, हिरा लाल यांनी सिहवा येथील ११९१-९२ इसवी सनाचा एक शिलालेख प्रकाशित केला. त्यांचा असा विश्वास आहे की राजा कर्णाचे निवासस्थान गढ धानोरा येथे होते आणि त्यांचा मित्र राय बहादूर पांडा बैजनाथ यांना त्या ठिकाणी प्राचीन अवशेष सापडले होते. हिरालाल असेही नमूद करतात की गढ धानोराच्या स्थानिक परंपरेत राजा कर्णाचा उल्लेख आहे, ज्याने भूतकाळात या जागेवर राज्य केले होते. काही अभ्यासांमध्ये गावाचे आणि त्याच्या प्राचीनतेचे संदर्भ आढळले आहेत.

गावातील ढिगारे तीन गटांमध्ये विभागले गेले आहेत: १) विष्णू संकुल, २) बंजारीन संकुल आणि ३) गोबरहीन संकुल. उत्खननातून असे दिसून आले की मंदिराचे पाया आणि भिंती भाजलेल्या विटांनी बनवल्या होत्या. मंदिरांची रचना सोपी होती, ज्यामध्ये चौकोनी गर्भगृह आणि एक मंडप होता. मंडपाला खांब नव्हते. मूर्ती आणि गर्भगृहातील बांधकामासाठी दगड वापरला जात असे.

क्रमश:

नरेंद्र प्रभू