छत्तीसगढ - भाग २ - राजीव लोचन मंदिर

 राजीव लोचन मंदिर

छत्तीसगड राज्यातील गरियाबंद जिल्ह्याच्या ईशान्य भागात महानदीच्या उजव्या बाजूला राजीव लोचन मंदिर आहे, जिथे महानदीच्या उपनद्या पायरी आणि सोंधूर एकत्र येतात. रायपूर-धमतरी नॅरोगेज रेल्वे मार्ग अभानपूर येथून सुरू होवून आणि महानदीच्या डाव्या तीरावर, राजिमच्या अगदी समोर, नवपरालाला जोडतो. राजीव लोचन मंदिर ८ व्या शतकात बांधले गेले.

हे मंदिर एका अंगणाच्या मध्यभागी आहे, त्याच्या चारही कोपऱ्यांना चार उपकेंद्रे आहेत. मंदिरात एक मंडप, एक पूर्वकक्ष आणि एक गर्भगृह आहे, ज्याच्या वर एक शिखर आहे. हे मंदीर त्याच्या कलापूर्ण  कोरीव दरवाज्यांसाठी, खांबांसाठी आणि स्तंभांसाठी प्रसिद्ध आहे, ज्यांच्यावर विविध हिंदू देवता आणि इतर आकृत्यांचे चित्रण केले आहे.

भगवान विष्णूचे चार हात असलेल्या मुख्य देवता मुर्तीची पूजा येथे केली जाते. हे मंदिर जगन्नाथ धामला जाणाऱ्या मार्गावर आहे आणि दरवर्षी हजारो यात्रेकरू येथे भेट देतात.

मंदिराच्या आत दोन शिलालेख आहेत. पहिल्या शिलालेखात असे म्हटले आहे की ते नल राजवंशाच्या विलासतुंगाने बांधले होते. शिलालेखात कोणतीही तारीख नाही, तथापि, शिलालेख पुराव्यांवरून, ते ८ व्या शतकातील असू शकते. दुसऱ्या शिलालेखात, जो ११४५ इसवी सनाचा आहे, त्यात प्रसिद्ध राजा जगतपालने बांधलेल्या मंदिराचा उल्लेख आहे. त्याच्या बांधकामाची तारीख इतिहासकारांमध्ये वादाचा विषय आहे. अलेक्झांडर कनिंगहॅमसह काही इतिहासकार मंदिराचे बांधकाम ५ व्या शतकात झाल्याचे मानतात.  

एका आख्यायिकेनुसार, मंदिराचे बांधकाम शिल्पकार देव विश्वकर्मा यांनी केले होते. दुसऱ्या आख्यायिकेनुसार, प्रसिद्ध राजा जगतपाल यांनी एकाच दिवसात संपूर्ण मंदिर बांधले. तिसरी आख्यायिका त्याचे श्रेय पौराणिक राजा रत्नाकर यांना देते. या आख्यायिकेनुसार, रत्नाकर राजीव-लोचनच्या रूपात त्याच्यासमोर प्रकट झालेल्या भगवान विष्णूची पूजा करण्यात मग्न होता. रत्नाकरला एक वरदान मिळाले ज्यामध्ये त्याने भगवान विष्णूचे हे रूप अनंतकाळ पाहण्याची इच्छा व्यक्त केली.

मंदिर पंचायतन शैलीचे आहे, ज्यामध्ये संकुलाच्या कोपऱ्यात चार उप मंदिरे आहेत. ही मंदिरे विष्णूच्या नरसिंह, वामन, वराह आणि बद्रीनाथ  या चार रूपांना समर्पित आहेत. हे मंदिर सुमारे ६९ बाय ४३ फूट आणि सुमारे ८ फूट उंच असलेल्या व्यासपीठावर बांधले आहे. व्यासपीठाच्या वायव्य आणि नैऋत्य कोपऱ्यात दोन पायऱ्या आहेत. मंदिराची इमारत ५९ फूट लांब आणि २५.५ फूट रुंद आहे. ती विटांनी बांधलेली आहे. या मंदीराचं मुख्य प्रवेशद्वार पश्चिमेला आहे. प्रवेशद्वाराच्या पोर्चमध्ये दोन खांब आहेत, खांब दोन्ही बाजूला उंच महिला आकृत्या दर्शवितात. एका महिलेने तिच्या डाव्या हातात झाडाची फांदी धरली आहे आणि तिचा उजवा हात वर केला आहे. दुसऱ्या महिलेने तिचा डावा हात वर केला आहे आणि उजव्या बाजूला आंब्यांचा गुच्छ आहे. खांबांवर मानवी आकृत्या आणि गाठी असलेल्या सापांची जोडी कोरलेली आहे.

 

प्रवेशद्वार दोन कक्षांमध्ये विभागलेले आहे. आतील कक्षातील कोपऱ्यात बुद्ध आणि हनुमानाच्या मूर्ती स्थापित केल्या आहेत. ही बुद्ध मूर्ती काळ्या दगडापासून बनलेली आहे आणि त्यात बोधी वृक्षाखाली ध्यानस्थ बसलेल्या कुरळे केसांचा बुद्ध दर्शविला आहे,

त्याचा उजवा हात गुडघ्यावर आणि डावा हात त्याच्या मांडीवर आहे. दरवाजाच्या वरच्या पहिल्या फलकात लक्ष्मी हत्तींसह दर्शविली आहे. पुढील फलकात शिव सापांसह दर्शविला आहे. तिसऱ्या फलकात विष्णू शेषनागावर विश्रांती घेत असल्याचे दर्शविले आहे. शेवटच्या फलकात विविध आकृत्या दर्शविल्या आहेत.

मंडप (खांब असलेला हॉल) उत्तरेकडे तोंड करून आहे. हे एक सपाट छताचे सभागृह आहे ज्याला मध्यभागी सहा खांबांच्या दोन ओळी आणि प्रत्येक बाजूला सहा खांबांच्या रांगेने आधार दिला आहे. चौकोनी खांबांचा खालचा अर्धा भाग साधा आहे, तर वरचा अर्धा भाग अतिशय सुशोभित केलेला आहे. खांब उंच एकल आकृत्यांनी सजवलेले आहेत.

राजीम हे छत्तीसगडमधील महानदीच्या काठावर एक प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे. ते छत्तीसगडचे "प्रयाग" म्हणून देखील ओळखले जाते. भगवान विष्णू प्रसिद्ध राजीव लोचन मंदिरात विराजमान आहेत. दरवर्षी, माघ पौर्णिमेपासून महाशिवरात्रीपर्यंत येथे एक मोठा मेळा भरतो. महानदी, पैरी आणि सोंधूर नद्यांच्या संगमामुळे हे ठिकाण छत्तीसगडचे त्रिवेणी संगम म्हणून ओळखले जाते. संगमाच्या मध्यभागी कुलेश्वर महादेवाचे भव्य मंदिर आहे. असे म्हटले जाते की, श्री रामाने वनवासाच्या वेळी या ठिकाणी आपले कुलदैवत महादेवजींची पूजा केली होती. या ठिकाणाचे प्राचीन नाव कमलक्षेत्र आहे. असे मानले जाते की सृष्टीच्या सुरुवातीला भगवान विष्णूच्या नाभीतून निघालेले कमळ येथे होते आणि ब्रह्माजींनी येथूनच विश्वाची निर्मिती केली. म्हणूनच त्याचे नाव कमलक्षेत्र पडले.

क्रमश:

नरेंद्र प्रभू

कलेश्वर महादेव मंदीर